رازهای کلیسای وانک اصفهان ؛ سفری به قلب تاریخ و هنر ارمنی در اصفهان
کلیسای وانک، یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی در میان دیدنی های اصفهان، در محله ارمنی‌نشین جلفا قرار دارد. این کلیسا که به نام آمنا پرگیچ (نجات‌دهنده مقدس) شناخته می‌شود، نه‌تنها عبادتگاهی برای ارامنه است، بلکه به‌عنوان مرکزی فرهنگی و تاریخی، داستان مهاجرت و استقامت ارامنه در ایران را روایت می‌کند. معماری تلفیقی ایرانی-ارمنی، نقاشی‌های دیواری خیره‌کننده، و مجموعه‌ای از آثار تاریخی در موزه و کتابخانه، این کلیسا را به یکی از جذاب‌ترین دیدنی‌های اصفهان تبدیل کرده است. در این مقاله، به بررسی جنبه‌های مختلف این بنای باشکوه می‌پردازیم.
تاریخچه کلیسای وانک
کلیسای وانک در سال ۱۶۰۶ میلادی به دستور شاه عباس دوم صفوی و با همکاری ارامنه جلفا ساخته شد. ارامنه‌ای که در جریان جنگ‌های عثمانی-صفوی از منطقه نخجوان به اصفهان مهاجرت کرده بودند، در محله جلفا سکنی گزیدند. نام وانک از کلیسای سورپ آمنا پرگیچ در نخجوان گرفته شده و در زبان ارمنی به معنای صومعه است. ساخت بنای کنونی کلیسا در سال ۱۶۵۵ آغاز شد و در سال ۱۶۶۴ به پایان رسید. کتیبه‌ای لاجوردی با خط طلایی بر سردر ورودی غربی، این تاریخ را تأیید می‌کند. این کلیسا ابتدا کوچک بود و کلیسای هاکوپ در جنوب غربی آن قرار داشت، اما با گسترش جامعه ارامنه، بنای بزرگ‌تری جایگزین شد. وانک به‌سرعت به مرکز دینی، فرهنگی و سیاسی ارامنه ایران و هند تبدیل شد و امروز محل اقامت خلیفه ارمنیان جنوب ایران است.
برج‌های ناقوس کلیسای وانک
کلیسای وانک دارای دو برج ناقوس است که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. برج ناقوس اصلی، در بالای ورودی غربی کلیسا، در سه طبقه ساخته شده و ساعتی به وزن ۳۰۰ کیلوگرم در طبقه دوم آن قرار دارد. این برج در سال ۱۹۳۱ توسط ماردیروس گورگ هوردانانیان به یادبود برادرش اهدا شد. چهار صفحه مدور ساعت با قطر ۱۰۴ سانتی‌متر در چهار طرف برج نصب شده‌اند و صدای ناقوس‌ها و ساعت، محله جلفا را پر می‌کند. برج ناقوس دوم، کوچک‌تر و مربعی شکل، بر بام کلیسا بین دیوار غربی و گنبد کوچک قرار دارد. این برج با ستونی آجری به ارتفاع سه متر، جلوه‌ای ساده اما زیبا دارد.
کتیبه‌های کلیسای وانک
چهار کتیبه در کلیسای وانک وجود دارد که هر یک اطلاعاتی ارزشمند ارائه می‌دهند. کتیبه اصلی، با کاشی لاجوردی و خط طلایی، بر سردر ورودی غربی نصب شده و تاریخ ساخت کلیسا (۱۶۵۵-۱۶۶۴) را در زمان شاه عباس دوم و خلیفه داود ثبت کرده است. کتیبه دوم در دیوار شمالی داخل کلیسا، به خاچاطور کساراتسی، اسقف اعظم و مؤسس چاپخانه، اختصاص دارد. کتیبه سوم، در سمت راست ورودی، به اهدای برج ناقوس توسط ماردیروس هوردانانیان اشاره می‌کند. کتیبه چهارم، در سمت راست برج ناقوس، آبی‌رنگ و بدون متن است و با سنگ‌های صلیبی (خاچ‌کلیم) تزئین شده که از کلیساهای ویران‌شده جلفا به اینجا منتقل شده‌اند.
گنبدهای کلیسای وانک
کلیسای وانک دو گنبد دارد که برخلاف گنبدهای مخروطی کلیساهای سنتی ارمنی، به سبک گنبدهای مساجد ایرانی عصر صفوی ساخته شده‌اند. گنبد بزرگ بر فراز محراب قرار دارد و گنبد کوچک‌تر بالای سالن تجمع مردم. گنبد بزرگ با هشت پنجره تزئین شده که نقاشی‌هایی از داستان خلقت آدم و حوا تا قتل هابیل را به تصویر می‌کشند. این گنبدها روی ستون‌های مربعی با طاق‌نماهای بلند قرار گرفته‌اند و در بخش غربی کلیسا قابل‌مشاهده‌اند. تلفیق معماری ایرانی و ارمنی در این گنبدها، وانک را از دیگر کلیساها متمایز می‌کند.
نقاشی‌های کلیسای وانک
نقاشی‌های دیواری و سقفی کلیسای وانک از برجسته‌ترین ویژگی‌های آن هستند. این آثار، که توسط هنرمندانی چون خواجه اودیک و استپانوس خلق شده‌اند، داستان‌های کتاب مقدس را روایت می‌کنند. نقاشی‌های گنبد بزرگ، از تولد عیسی مسیح تا عروج او، و تصاویر بهشت و دوزخ را به نمایش می‌گذارند. دیوارهای نیایشگاه با کاشی‌های منقوش و نقاشی‌های رنگ‌روغن تزئین شده‌اند که با طلاکاری و تذهیب، جلوه‌ای بی‌نظیر دارند. پنجره‌های بزرگ گنبد، نور را به داخل هدایت می‌کنند و زیبایی نقاشی‌ها را دوچندان می‌کنند.
مجسمه‌های سنگی کلیسای وانک
مجسمه‌های سنگی کلیسا، تندیس‌های نیم‌تنه‌ای از مشاهیر ارمنی هستند که در بخش‌های مختلف قرار دارند. تندیس مسروپ ماشتوتس، مخترع الفبای ارمنی، و خاچاطور کساراتسی، اسقف اعظم و مؤسس چاپخانه، در ورودی موزه قرار گرفته‌اند. تندیس‌های شاعران برجسته ارمنی نیز در دو طرف ورودی کتابخانه دیده می‌شوند. این مجسمه‌ها با ظرافت ساخته شده‌اند و نمایانگر اهمیت فرهنگی و تاریخی ارامنه هستند.
مجسمه مرد ایستاده
مجسمه بزرگ خاچاطور کساراتسی، معروف به مجسمه مرد ایستاده، در میدان روبروی کلیسا قرار دارد. این تندیس، اسقف اعظم ارامنه در سال‌های ۱۶۲۰ تا ۱۶۴۶ را به تصویر می‌کشد که به شیء عجیبی در دستش خیره شده است. کساراتسی به دلیل تأسیس اولین چاپخانه ایران و تبدیل وانک به مرکز فرهنگی، شخصیتی کلیدی در تاریخ ارامنه است. این مجسمه نمادی از تلاش‌های او برای حفظ فرهنگ ارمنی است.
موزه کلیسای وانک
موزه کلیسای وانک، تأسیس‌شده در سال ۱۹۰۵ توسط طاطاووس هونانیان، گنجینه‌ای از آثار تاریخی و فرهنگی ارامنه است. این موزه در دو طبقه، بیش از ۷۰۰ جلد کتاب خطی، از جمله تورات و انجیل، و ۴۵۰ شیء مانند تابلوهای نقاشی، ظروف فلزی، و سکه‌های تاریخی را نمایش می‌دهد. غرفه نسل‌کشی ارامنه، اسناد مربوط به این فاجعه را به زبان‌های مختلف ارائه می‌کند. موزه همچنین آثاری از یپرم خان و اولین چاپخانه ایران را در خود جای داده است.
کتابخانه کلیسای وانک
کتابخانه وانک، تأسیس‌شده در سال ۱۸۸۴، بیش از ۳۰ هزار جلد کتاب تاریخی به زبان‌های ارمنی، فارسی، و انگلیسی را در خود جای داده است. قدمت برخی کتاب‌ها به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد. این کتابخانه برای ارامنه قابل‌دسترسی است و غیرارامنه برای استفاده از آن نیاز به معرفی‌نامه دارند. هدف اولیه کتابخانه، حفاظت از کتاب‌هایی بود که ارامنه مهاجر به‌سختی با خود آورده بودند.
عبادتگاه کلیسای وانک
عبادتگاه اصلی کلیسا، با دیوارهای گچ‌کاری‌شده و نقاشی‌های رنگ‌روغن، فضایی معنوی و باشکوه دارد. محراب با گنبد بزرگ و نقاشی‌های مذهبی تزئین شده و مکانی برای مراسم دینی ارامنه است. این بخش، علاوه بر کارکرد مذهبی، نمایانگر هنر و فرهنگ ارمنی است و با کاشی‌کاری‌های لاجوردی، جلوه‌ای ایرانی نیز دارد.
چاپخانه کلیسای وانک
چاپخانه وانک، اولین چاپخانه مدرن ایران، در سال ۱۶۳۰ توسط خاچاطور کساراتسی تأسیس شد. اولین کتاب چاپ‌شده، «زبور داوود» در سال ۱۶۳۸، و دومین کتاب، «هاراتس وارگ» در سال ۱۶۴۱ بود. این چاپخانه تا اواخر قرن هجدهم فعال بود تا اینکه در آتش‌سوزی از بین رفت. بقایای آن، از جمله حروف و قالب‌ها، در موزه وانک نگهداری می‌شود.
بنای یادبود شهدای ارامنه در کلیسای وانک
بنای یادبود شهدای نسل‌کشی ارامنه، در شمال غربی کلیسا، در سال ۱۹۷۵ به طراحی آلبرت آجمیان ساخته شد. این سازه مربعی با چهار ستون که در بالا به هم می‌رسند، یادبود قربانیان نسل‌کشی ۱۹۱۵ توسط عثمانیان است. هر سال در ۲۴ آوریل، ارامنه در این مکان مراسم یادبود برگزار می‌کنند.
نوشته روی تار مو در کلیسای وانک
یکی از عجیب‌ترین آثار موزه وانک، تار موی دختری ۱۸ساله است که با قلمی الماسی، جمله‌ای از تورات روی آن حکاکی شده: «به جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت». این اثر تنها با میکروسکوپ قابل‌مشاهده است و نمایانگر هنر و دقت ارامنه است.
چگونه به کلیسای وانک برویم؟
کلیسای وانک در خیابان حکیم نظامی، محله جلفا، کوچه آلفرد واقع شده است. با مترو، از خط ۱ در ایستگاه شریعتی پیاده شوید و حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی کنید یا تاکسی بگیرید. فاصله کلیسا از فرودگاه اصفهان حدود ۳۰ کیلومتر است، بنابراین بازدید را به روز آخر سفر موکول نکنید.
روز و ساعات بازدید از کلیسای وانک
کلیسای وانک همه‌روزه از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۸:۱۵ (به‌جز ۱۲:۴۵ تا ۱۵:۳۰) برای بازدید باز است. در تعطیلات رسمی، روز اول نوروز، و مناسبت‌های مذهبی مانند عید پاک و یادبود شهدای ارامنه تعطیل است. هزینه ورودی برای ایرانیان ۴۰ هزار تومان و برای خارجی‌ها ۲۰۰ هزار تومان است.
