موزه هنرهای اسلامی قطر ؛ گنجینه‌ای از هنر و فرهنگ اسلامی

موزه هنرهای اسلامی قطر (Museum of Islamic Art, MIA) در دوحه، پایتخت این کشور، یکی از برجسته‌ترین نهادهای فرهنگی جهان اسلام و از مهم‌ترین دیدنی‌ های دوحه است که در سال ۲۰۰۸ افتتاح شد. این موزه نه‌تنها به دلیل مجموعه بی‌نظیر آثار هنری اسلامی از سه قاره، بلکه به خاطر معماری خیره‌کننده و موقعیت منحصربه‌فردش در کرانه خلیج‌فارس، به مقصدی برجسته برای گردشگران و پژوهشگران تبدیل شده است. در این مقاله، به بررسی تاریخچه، معماری، مجموعه آثار، اهمیت فرهنگی و نقش این موزه در معرفی هنر اسلامی می‌پردازیم.

تاریخچه و زمینه تأسیس

موزه هنرهای اسلامی قطر در راستای چشم‌انداز فرهنگی قطر برای تبدیل شدن به یک مرکز جهانی هنر و فرهنگ تأسیس شد. این پروژه تحت نظارت شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، امیر وقت قطر، و همسرش، شیخه موزه بنت ناصر، شکل گرفت. هدف اصلی این موزه، نمایش غنای هنر و فرهنگ اسلامی و ایجاد پلی بین فرهنگ‌های مختلف بود. موزه در سال ۲۰۰۸ افتتاح شد و از آن زمان تاکنون میزبان نمایشگاه‌های متعدد و برنامه‌های فرهنگی بوده است.

موزه در جزیره‌ای مصنوعی در انتهای کورنیش دوحه ساخته شده است تا از تأثیر ساختمان‌های بلند اطراف در امان بماند و نمای زیبای آن به‌خوبی دیده شود. این مکان به‌گونه‌ای طراحی شده که هم از نظر معماری و هم از نظر محتوا، بازتاب‌دهنده شکوه تمدن اسلامی باشد.

معماری موزه: شاهکاری از آی. ام. پی

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های موزه هنرهای اسلامی، معماری آن است که توسط آی. ام. پی (I. M. Pei)، معمار برجسته چینی‌-آمریکایی، طراحی شده است. پی، که به دلیل طراحی هرم شیشه‌ای موزه لوور پاریس شهرت دارد، برای این پروژه از عناصر معماری اسلامی الهام گرفت و آن‌ها را با رویکردی مدرن ترکیب کرد. او پیش از طراحی موزه، سفری به نقاط مختلف جهان اسلام از جمله کوردوبا، سمرقند و قاهره انجام داد تا درک عمیقی از معماری اسلامی به دست آورد.

ساختمان موزه با الهام از مسجد ابن طولون در قاهره و استفاده از الگوهای هندسی سنتی اسلامی طراحی شده است. نمای خارجی موزه از سنگ آهک کرم‌رنگ ساخته شده که با نورپردازی شبانه، جلوه‌ای باشکوه به خود می‌گیرد. گنبد مرکزی، پنجره‌های مشبک و پله‌های منحنی در هال ورودی، همگی یادآور معماری اسلامی هستند. این موزه هفت طبقه دارد که دو طبقه آن زیر سطح آب قرار گرفته‌اند، و این ویژگی آن را به یکی از پیچیده‌ترین سازه‌های منطقه تبدیل کرده است.

موزه روی جزیره‌ای مستقل ساخته شده و توسط دو پل به خشکی متصل می‌شود. پارک اطراف موزه نیز با طراحی زیبا، فضایی آرام برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند. معماری موزه به‌گونه‌ای است که از برخی زوایا به نظر می‌رسد روی آب شناور است، که این جلوه بصری آن را به یکی از نمادهای دوحه تبدیل کرده است.

مجموعه آثار موزه

موزه هنرهای اسلامی قطر میزبان یکی از گسترده‌ترین مجموعه‌های هنر اسلامی در جهان است که شامل آثاری از قرن هفتم تا نوزدهم میلادی می‌شود. این آثار از سه قاره (آسیا، آفریقا و اروپا) جمع‌آوری شده‌اند و تنوع فرهنگی و جغرافیایی تمدن اسلامی را به نمایش می‌گذارند. برخی از مهم‌ترین آثار موزه عبارت‌اند از:

• کتاب‌های خطی: مجموعه‌ای نفیس از قرآن‌های دست‌نویس، متون علمی و ادبی از دوره‌های مختلف، از جمله نسخه‌ای عربی نایاب از قرن یازدهم.

• منسوجات: پارچه‌های ابریشمی از دوره صفوی ایران، قالی‌های ایرانی از سده شانزدهم و منسوجات نفیس از مصر و ترکیه.

• فلزکاری و جواهرات: اشیای تزئینی از طلا، نقره و برنز، از جمله ظروف و زیورآلات با طرح‌های پیچیده اسلامی.

• سفال و سرامیک: کاشی‌های ایزنیک ترکیه، سفال‌های مینایی ایران و سرامیک‌های اندلس اسپانیا.

• سکه‌ها و سنگ‌های قیمتی: سکه‌های طلا، نقره و برنز از دوره‌های پیش از اسلام (ساسانیان) تا دوران عثمانی.

یکی از برجسته‌ترین آثار موزه، پرتره فتحعلی‌شاه قاجار با مهر سلطنتی است که نمونه‌ای از هنر ایرانی در دوره قاجار محسوب می‌شود. همچنین، نمایشگاه‌های موقت موزه اغلب به موضوعات خاصی مانند تکنیک‌های سنتی هنر اسلامی یا تاریخ شهرهایی مانند بغداد اختصاص دارند.

در بازسازی اخیر موزه (۲۰۲۱-۲۰۲۲)، بیش از ۱۰۰۰ اثر جدید به مجموعه اضافه شد که بسیاری از آن‌ها برای اولین‌بار به نمایش گذاشته شدند. این بازسازی، گالری‌ها را بر اساس مضامین تاریخی و جغرافیایی بازآرایی کرد تا روایتی منسجم‌تر از هنر اسلامی ارائه دهد.

اهمیت فرهنگی و آموزشی

موزه هنرهای اسلامی قطر نه‌تنها یک فضای نمایش آثار است، بلکه مرکزی برای آموزش و گفت‌وگوی فرهنگی محسوب می‌شود. این موزه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی، کلاس‌های خوشنویسی، نمایش فیلم و اجراهای موسیقی، فرصت‌هایی برای تعامل با هنر اسلامی فراهم می‌کند. برنامه‌های ویژه کودکان و خانواده‌ها نیز به ترویج درک بهتر از فرهنگ اسلامی کمک کرده است.

موزه در طول جام جهانی ۲۰۲۲ قطر نقش مهمی در معرفی هنر اسلامی به بازدیدکنندگان بین‌المللی ایفا کرد. با استفاده از فناوری‌های مدرن مانند نمایشگرهای تعاملی و برنامه‌های چندرسانه‌ای، موزه تجربه‌ای جذاب برای مخاطبان ایجاد کرد. نمایشگاه‌هایی مانند «بغداد: لذت مشاهده» که در سال ۲۰۲۲ برگزار شد، نشان‌دهنده تلاش موزه برای برجسته کردن میراث شهرهای مهم اسلامی است.

امکانات و جاذبه‌های اطراف

موزه هنرهای اسلامی در انتهای کورنیش دوحه قرار دارد، مسیری ۷ کیلومتری که برای پیاده‌روی، ورزش و لذت بردن از مناظر خلیج‌فارس ایده‌آل است. در نزدیکی موزه، پارکی زیبا با امکانات تفریحی و رستوران‌هایی با غذاهای محلی و بین‌المللی وجود دارد. همچنین، بازار سنتی در نزدیکی موزه، که هفته‌ای دوبار برگزار می‌شود، محصولاتی از صنایع‌دستی تا جواهرات را عرضه می‌کند.

ساعات بازدید موزه از شنبه تا پنج‌شنبه از ۹ صبح تا ۷ عصر و در روزهای جمعه از ۱۳:۳۰ تا ۱۹:۰۰ است. هزینه ورودی برای گردشگران خارجی در سال ۲۰۲۳ حدود ۵۰ ریال قطر بود.

نقش موزه در پایداری و نوآوری

موزه هنرهای اسلامی قطر در سال ۲۰۲۲ به‌عنوان اولین موزه با گواهینامه کربن‌خنثی در خاورمیانه شناخته شد. این دستاورد نتیجه تلاش‌های موزه برای کاهش تأثیرات زیست‌محیطی و استفاده از فناوری‌های پایدار در عملیات خود بود.

مدیریت موزه نیز با انتصاب مدیرانی مانند جولیا گونلا (۲۰۱۷-۲۰۲۴) و شیخه ناصر النصر (۲۰۲۴)، رویکردی نوآورانه در ارائه مجموعه‌ها و تعامل با مخاطبان جهانی اتخاذ کرده است. این تغییرات نشان‌دهنده تعهد موزه به حفظ میراث اسلامی و همزمان پاسخگویی به نیازهای مخاطبان مدرن است.