منارجنبان اصفهان ؛ راز رقص مناره‌ها در قلب اصفهان

عمارت منارجنبان کجاست؟

منارجنبان در غرب شهر اصفهان، در فاصله‌ی حدود ۶ کیلومتری مرکز شهر و در مسیر جاده‌ی اصفهان به نجف‌آباد واقع شده است. این بنا در محله‌ای به نام کارلادان (یا نصرآباد امروزی) و در خیابان آتشگاه قرار دارد. موقعیت جغرافیایی منارجنبان به گونه‌ای است که دسترسی به آن از طریق وسایل نقلیه‌ی عمومی یا شخصی به راحتی امکان‌پذیر است. برای رسیدن به این بنای تاریخی، می‌توان از بلوار آتشگاه استفاده کرد و پس از عبور از پل فلزی، با دنبال کردن تابلوهای راهنما، به محل منارجنبان رسید. این منطقه که در گذشته به عنوان یک دهکده‌ی جدا از شهر شناخته می‌شد، امروزه بخشی از بافت شهری اصفهان است و به دلیل وجود جاذبه‌های دیگری مانند کوه آتشگاه، باغ پرندگان و پارک ناژوان، مقصدی جذاب برای گردشگران محسوب می‌شود.

محیط اطراف منارجنبان سرسبز و دل‌انگیز است و امکانات رفاهی مانند فروشگاه‌های سوغاتی، چایخانه، نمازخانه و سرویس بهداشتی برای راحتی بازدیدکنندگان فراهم شده است. این ویژگی‌ها، بازدید از منارجنبان را به تجربه‌ای لذت‌بخش و خاطره‌انگیز تبدیل کرده است.

تاریخچه عمارت منارجنبان

منارجنبان در اصل یک بقعه‌ی تک‌ایوانی است که بر روی مقبره‌ی عارفی به نام عمو عبدالله کارلادانی (عبدالله بن محمود صقلابی) ساخته شده است. این عارف زاهد که در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری زندگی می‌کرد، در سال ۷۱۶ هجری قمری درگذشت. تاریخ حک‌شده بر سنگ قبر او نشان می‌دهد که این بنا در دوره‌ی ایلخانیان، در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو، حاکم ایلخان مغول، احداث شده است. سبک معماری ایوان منارجنبان به شیوه‌ی مغولی است که در آن دوره رایج بود.

با این حال، مناره‌های معروف این بنا بعدها، در اواخر دوره‌ی صفویه (اوایل قرن دوازدهم هجری)، به ایوان اصلی اضافه شدند. این موضوع از سبک تزئینات کاشی‌کاری مناره‌ها و تفاوت معماری آن‌ها با ایوان اصلی مشخص است. منارجنبان در ابتدا به عنوان آرامگاهی برای عمو عبدالله و محلی برای زیارت زائران ساخته شد، اما با اضافه شدن مناره‌های متحرک، به یکی از برجسته‌ترین آثار معماری ایران تبدیل شد.

اطراف ایوان منارجنبان در گذشته گورستانی وجود داشت که امروزه تنها چند سنگ قبر از آن باقی مانده است. همچنین، دو اتاق کوچک در این مجموعه به نام چله‌خانه شناخته می‌شوند که محل خلوت عارفان برای ریاضت و عبادت در دوره‌های چهل‌روزه بود. این ویژگی‌ها نشان‌دهنده‌ی اهمیت معنوی و عرفانی این بنا در گذشته است.

ویژگی‌های منحصر به فرد منارجنبان

منارجنبان به دلیل ویژگی‌های معماری و مهندسی‌اش، یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی محسوب می‌شود. این بنا شامل یک ایوان با ارتفاع ۱۰ متر از سطح زمین و دو مناره با ارتفاع ۷/۵ متر (در مجموع ۱۷/۵ متر از سطح زمین) است. عرض هر مناره حدود ۹ متر است و فاصله‌ی بین آن‌ها نیز ۹ متر است. مناره‌ها با کاشی‌های فیروزه‌ای چندضلعی و کاشی‌های لاجوردی به شکل ستاره‌ی چهارپر تزئین شده‌اند که جلوه‌ای زیبا و چشم‌نواز به بنا بخشیده است.

مهم‌ترین ویژگی منارجنبان، توانایی حرکت مناره‌های آن است. با تکان دادن یکی از مناره‌ها، نه تنها مناره‌ی دیگر، بلکه کل بنا به لرزه درمی‌آید. این ویژگی، منارجنبان اصفهان را از سایر بناهای مشابه متمایز می‌کند، زیرا در دیگر منارجنبان‌ها معمولاً فقط مناره‌ها حرکت می‌کنند و کل سازه تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد. برای نشان دادن این لرزش، گاهی زنگوله‌هایی به مناره‌ی دوم آویزان می‌شود که با حرکت مناره‌ی اول به صدا درمی‌آیند. همچنین، قرار دادن یک ظرف آب روی مقبره‌ی عمو عبدالله لرزش کل بنا را به وضوح نشان می‌دهد.

مناره‌های منارجنبان از خشت خام ساخته شده‌اند و به دلیل سبک و نازک بودن، حرکت آن‌ها بسیار محسوس است. این ویژگی، همراه با تزئینات کاشی‌کاری و معماری متقارن، منارجنبان را به یکی از منحصربه‌فردترین سازه‌های جهان تبدیل کرده است.

دلیل تکان خوردن عمارت منارجنبان

دلیل حرکت مناره‌های منارجنبان سال‌ها برای دانشمندان و معماران موضوعی جذاب و بحث‌برانگیز بوده است. منطقی‌ترین توضیح علمی برای این پدیده، اصل فیزیکی رزونانس یا تشدید است. بر اساس این اصل، اگر دو جسم متقارن با وزن، شکل و فاصله‌ی یکسان در شرایط خاصی قرار گیرند، تکان دادن یکی از آن‌ها می‌تواند باعث ارتعاش جسم دیگر شود. در منارجنبان، دو مناره با ابعاد و وزن یکسان و فاصله‌ی مشخص از یکدیگر قرار دارند، به طوری که نیروی واردشده به یک مناره از طریق سازه به مناره‌ی دیگر و کل بنا منتقل می‌شود.

علاوه بر رزونانس، عوامل دیگری نیز در این پدیده نقش دارند:

• مصالح سبک: استفاده از خشت خام و آجرهایی با ضریب ارتجاعی بالا در ساخت مناره‌ها باعث می‌شود که آن‌ها انعطاف‌پذیرتر باشند.

• کلاف‌های چوبی: وجود کلاف‌های چوبی مربعی‌شکل در بالا و پایین مناره‌ها به عنوان تکیه‌گاه‌های انعطاف‌پذیر، به مناره‌ها اجازه‌ی حرکت بدون تخریب می‌دهد.

• شکاف‌های عمدی: شکاف‌های ۳ سانتی‌متری بین مناره‌ها و سازه‌ی اصلی از انتقال ضربه‌ی مستقیم به بدنه‌ی بنا جلوگیری می‌کند.

برخی افسانه‌ها حرکت مناره‌ها را به کرامت عمو عبدالله کارلادانی نسبت می‌دهند، اما توضیحات علمی نشان‌دهنده‌ی دانش پیشرفته‌ی مهندسی معماران ایرانی در قرن هشتم هجری است. با این حال، برخی محققان معتقدند که هدف اصلی سازندگان منارجنبان ایجاد یک بنای متحرک نبوده و این ویژگی احتمالاً به طور اتفاقی کشف شده است.

سایر منارجنبان‌های جهان

منارجنبان اصفهان تنها بنای متحرک در جهان نیست. در ایران و برخی کشورهای دیگر، سازه‌هایی با ویژگی مشابه وجود دارند که همگی متعلق به فرهنگ ایرانی-اسلامی هستند. در ایران، منارجنبان خرانق در استان یزد نمونه‌ی دیگری است که از خشت ساخته شده و به دوران سلجوقیان تعلق دارد. همچنین، مناره‌های مسجد جامع نیشابور در گذشته این ویژگی را داشتند، اما امروزه اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

در خارج از ایران، منارجنبان‌هایی در کشورهای عراق و عربستان سعودی وجود دارند که از نظر معماری و عملکرد مشابه منارجنبان اصفهان هستند. این بناها معمولاً در دوره‌ی تیموریان و در بازه‌ی زمانی ۳۰ ساله ساخته شده‌اند و نشان‌دهنده‌ی گسترش دانش مهندسی ایرانی در منطقه هستند. با این حال، منارجنبان اصفهان به دلیل حرکت کل بنا و نه فقط مناره‌ها، از سایر نمونه‌ها متمایز است.

ساعات بازدید از عمارت منارجنبان اصفهان

منارجنبان همه‌روزه به جز ایام سوگواری خاص (مانند تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی (ع)، رحلت پیامبر (ص)، رحلت امام خمینی (ره) و شهادت امام جعفر صادق (ع)) برای بازدید عموم باز است. ساعات بازدید در نیمه‌ی اول سال از ۹ صبح تا ۱۷:۳۰ و در نیمه‌ی دوم سال از ۹ صبح تا ۱۶ است. برای مشاهده‌ی حرکت مناره‌ها، برنامه‌ی مشخصی وجود دارد و مناره‌ها در ساعات خاصی (۱۰:۳۰، ۱۲:۰۰، ۱۳:۳۰، ۱۵:۰۰، ۱۶:۳۰ و ۱۸:۳۰) توسط کارشناسان میراث فرهنگی تکان داده می‌شوند.

هزینه‌ی بلیط ورودی برای گردشگران داخلی ۵,۰۰۰ تومان و برای گردشگران خارجی ۵۰,۰۰۰ تومان است (بر اساس اطلاعات دی ۱۴۰۳). به دلیل حساسیت بنا، بازدیدکنندگان اجازه‌ی بالا رفتن از مناره‌ها را ندارند و حرکت مناره‌ها تنها توسط افراد آموزش‌دیده انجام می‌شود تا از آسیب به سازه جلوگیری شود.

خراب شدن عمارت منارجنبان

با وجود قدمت بیش از ۷۰۰ ساله و تکان‌های مکرر مناره‌ها، منارجنبان همچنان استحکام خود را حفظ کرده است. این موضوع به دلیل طراحی هوشمندانه‌ی معماران، استفاده از مصالح سبک و انعطاف‌پذیر و وجود شکاف‌های عمدی در سازه است. با این حال، تکان‌های مکرر در گذشته، به‌ویژه زمانی که بازدیدکنندگان خودشان مناره‌ها را تکان می‌دادند، نگرانی‌هایی درباره‌ی آسیب به بنا ایجاد کرده بود. به همین دلیل، از سال‌های اخیر، تکان دادن مناره‌ها تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی و تنها توسط کارشناسان انجام می‌شود.

اخیراً گزارش‌هایی از کاهش نوسان مناره‌ی سمت چپ منتشر شده که نشان می‌دهد این مناره به دلیل تکان‌های مکرر دچار مشکل شده و دیگر مانند گذشته حرکت نمی‌کند. این موضوع زنگ خطری برای حفظ این بنای تاریخی است. کارشناسان معتقدند که ادامه‌ی تکان دادن مناره‌ها ممکن است به ساختار بنا آسیب بزند و پیشنهاد داده‌اند که تعداد دفعات حرکت مناره‌ها کاهش یابد یا حتی متوقف شود.

منارجنبان در طول تاریخ شاهد زلزله‌ها و سایر بلایای طبیعی بوده، اما به دلیل استحکام و طراحی خاص، آسیب جدی ندیده است. مرمت‌های دوره‌ای نیز به حفظ این بنا کمک کرده است. با این حال، حفاظت از این اثر تاریخی نیازمند توجه بیشتر و مدیریت دقیق‌تر است تا این شاهکار معماری برای نسل‌های آینده حفظ شود.