مجموعه گنجعلی‌خان کرمان ؛ معرفی کامل میدان، بازار، حمام و کاروانسرا
مجموعه گنجعلی‌خان، یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی و معماری دوره صفویه، در قلب شهر تاریخی کرمان و در نزدیکی میدان شهدا (میدان توحید) واقع شده است. این مجموعه در مرکز بافت قدیمی شهر، بین خیابان‌های اصلی امام و شریعتی و در مجاورت بازار بزرگ کرمان قرار دارد. موقعیت استراتژیک آن، مجموعه گنجعلی‌خان را به یکی از دیدنی های کرمان تبدیل کرده که دسترسی آسان را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های کلیدی گردشگری شهر شناخته می‌شود. آدرس دقیق مجموعه: ایران، کرمان، خیابان شریعتی، تقاطع خیابان شهدای محمد تجلایی، میدان توحید، بازار گنجعلی‌خان.
این مجموعه با مساحتی حدود ۱۱,۰۰۰ مترمربع، به دستور گنجعلی‌خان، حاکم وقت کرمان در دوره شاه عباس صفوی، ساخته شد و نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری اصفهانی و شهرسازی ایرانی است. نزدیکی به بازار بزرگ و دیگر بناهای تاریخی مانند مسجد وکیل و میدان ارگ، آن را به مقصدی ایده‌آل برای گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ تبدیل کرده است.
درباره مجموعه گنجعلی‌خان
مجموعه گنجعلی‌خان در دوره صفویه (۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری) به دستور گنجعلی‌خان، یکی از سرداران برجسته و حاکم لایق کرمان، ساخته شد. گنجعلی‌خان که از سال ۱۵۹۶ تا ۱۶۲۱ میلادی بر کرمان، سیستان و قندهار حکومت می‌کرد، به دلیل اقدامات عمرانی و آبادانی‌اش شهرت دارد. او با هدف ایجاد تفرجگاهی عمومی و تقویت زیرساخت‌های شهری، این مجموعه را با همکاری معمار برجسته، محمد سلطانی یزدی، طراحی و اجرا کرد.
این مجموعه شامل میدان، بازار، حمام، مسجد، مدرسه (که بعدها به کاروانسرا تبدیل شد)، ضرابخانه و آب‌انبار است که هر یک نمونه‌ای از هنر و مهندسی دوره صفویه را به نمایش می‌گذارند. سبک معماری اصفهانی، استفاده از کاشی‌کاری‌های معرق، گچ‌بری‌های ظریف، نقاشی‌های رنگارنگ و طراحی‌های متناسب با نیازهای انسانی، از ویژگی‌های بارز این مجموعه است. مجموعه گنجعلی‌خان در سال ۱۳۴۷ با شماره ۸۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و کاروانسرای آن در سال ۱۴۰۲ به‌عنوان بخشی از کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
با وجود آسیب‌هایی که این مجموعه در دوره قاجار، به‌ویژه در حمله آقامحمدخان، متحمل شد، بازسازی‌های اخیر آن را به وضعیتی مطلوب بازگردانده است. امروزه بخش‌هایی از مجموعه به موزه‌هایی مانند موزه مردم‌شناسی (حمام) و موزه سکه (ضرابخانه) تبدیل شده‌اند که گردشگران را به سفری در تاریخ و فرهنگ کرمان دعوت می‌کنند.
بخش‌های مختلف مجموعه گنجعلی‌خان
میدان
میدان گنجعلی‌خان، قلب مجموعه و یکی از نمونه‌های برجسته میدان‌های بسته ایرانی، با ابعادی حدود ۹۹ متر طول و ۵۴ متر عرض، در مرکز شهر کرمان قرار دارد. این میدان، مشابه میدان نقش جهان اصفهان و میدان میرچخماق یزد، به‌عنوان مرکز گردهمایی‌های اجتماعی و تجاری عمل می‌کرد. در سه ضلع میدان، بازارهای سرپوشیده و در ضلع شرقی، سرای گنجعلی‌خان قرار دارد.
طاق‌نماهای آجری، کاشی‌کاری‌های زیبا، فضای سبز، حوض آب مرکزی و ساعت خورشیدی از ویژگی‌های بارز میدان هستند. این میدان با عناصر شهری مانند حمام، آب‌انبار، ضرابخانه و مسجد احاطه شده و ترکیبی هماهنگ از فضاهای مذهبی، تجاری و اقتصادی را ارائه می‌دهد. وجود چهار مسجد در اطراف میدان (که سه تای آن باقی مانده‌اند) نشان‌دهنده اهمیت مذهبی آن است.
بازار
بازار گنجعلی‌خان، بخشی از بازار بزرگ کرمان با طول تقریبی ۳ کیلومتر، در سه ضلع میدان قرار دارد و به‌عنوان یکی از طولانی‌ترین راسته‌های بازار در ایران شناخته می‌شود. این بازار در سال ۱۰۰۵ هجری قمری ساخته شد و شامل بخش‌هایی مانند بازار مسگری، بازار کلاه‌مالی و بازار سراج‌ها است.
بازار مسگری در ضلع شمالی و شرقی میدان و بازار جنوبی که حمام در میانه آن قرار دارد، از مهم‌ترین بخش‌های بازار هستند. چهارسوق گنجعلی‌خان، در تقاطع راسته‌های شمالی-جنوبی و شرقی-غربی، با گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ظریف، یکی از زیباترین بخش‌های بازار است. بازار نه‌تنها مرکز تجارت بود، بلکه به‌عنوان فضایی برای تعاملات اجتماعی و آیین‌های فرهنگی نیز عمل می‌کرد.
مسجد
مسجد گنجعلی‌خان در ضلع شمال شرقی میدان و در جوار کاروانسرا قرار دارد. این مسجد کوچک، با شبستانی به ابعاد ۵×۵.۲۵ متر و ایوان ورودی، در سال ۱۰۰۷ هجری قمری ساخته شد و به‌عنوان نمازخانه کاروانسرا و مدرسه عمل می‌کرد. گنبد مسجد با ۱۲ نورگیر، نورپردازی طبیعی زیبایی ایجاد می‌کند و تزئینات گچ‌بری و مقرنس‌کاری آن نمونه‌ای از هنر صفوی است.
ورودی مسجد از طریق طاق‌نماهای ساده میدان است و راهروی باریکی دارد که به گفته برخی، برای آشتی دادن افراد طراحی شده بود. نقاشی‌های بالای گنبد و کاشی‌کاری‌های معرق، این مسجد را به موزه‌ای از هنرهای تزئینی تبدیل کرده است.
حمام
حمام گنجعلی‌خان، واقع در ضلع جنوبی میدان و در میانه بازار، در سال ۱۰۲۰ هجری قمری ساخته شد و تا سال ۱۳۱۶ خورشیدی مورد استفاده بود. این حمام با مساحتی حدود ۱۰۰۰ مترمربع، نمونه‌ای برجسته از معماری مردم‌وار است که با کاشی‌کاری‌های معرق، نقاشی‌های صفوی و قاجاری، گچ‌بری‌ها و مقرنس‌کاری‌ها تزئین شده است.
سردر حمام با کتیبه‌ای شعری به خط نستعلیق، سال ساخت را نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام». رختکن (سربینه) با سقف بلند، نورگیرهای سقفی و حوضچه‌های فواره‌دار، فضایی دل‌انگیز ایجاد کرده است. آب حمام از قنات نزدیک میدان تأمین می‌شد و سیستم گرمایش آن با استفاده از گلخن (تون) طراحی شده بود. امروزه این حمام به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و مجسمه‌های مومی، زندگی روزمره مردم دوره صفوی را به تصویر می‌کشند.
مدرسه و کاروانسرا
مدرسه و کاروانسرای گنجعلی‌خان در ضلع شرقی میدان قرار دارد و در سال ۱۰۰۷ هجری قمری به دست محمد سلطانی یزدی ساخته شد. این بنا با مساحتی حدود ۳۲۰۰ مترمربع، ابتدا به‌عنوان مدرسه علمیه‌ای پررونق فعالیت می‌کرد، اما پس از تخریب در حمله آقامحمدخان قاجار، به کاروانسرا تبدیل شد.
سردر کاروانسرا با کتیبه کاشی معرق به خط علیرضا عباسی، تاریخ ساخت را نشان می‌دهد. این بنا از نوع چهارایوانی است و با کاشی‌کاری‌های معرق، نقاشی اژدهای بالدار و گچ‌بری‌های ظریف تزئین شده است. امروزه این کاروانسرا به دانشکده هنر دانشگاه باهنر کرمان تبدیل شده و همچنان پذیرای بازدیدکنندگان است.
ضرابخانه
ضرابخانه گنجعلی‌خان در ضلع شمالی میدان و روبه‌روی حمام قرار دارد. این بنا با نقشه‌ای هشت‌ضلعی و مساحتی حدود ۲۸۰ مترمربع، دارای گنبد مرکزی، چهار ایوان و چهار غرفه است. سردر ساده با تزئینات آجرکاری گچی و گچ‌بری‌های داخلی، از ویژگی‌های معماری آن است.
ضرابخانه در دوره صفوی برای ضرب سکه‌های مسی، نقره‌ای و طلایی استفاده می‌شد و قطعات فلزی کشف‌شده در مرمت‌ها، کاربرد آن را تأیید می‌کنند. از سال ۱۳۷۰، این بنا به موزه سکه تبدیل شده و مجموعه‌ای از سکه‌های دوره‌های اشکانی، ساسانی، اموی، عباسی، صفوی، قاجار و پهلوی را به نمایش می‌گذارد.
آب‌انبار
آب‌انبار گنجعلی‌خان، معروف به آب‌انبار علیمردان‌خان، در ضلع غربی میدان و مقابل کاروانسرا قرار دارد. این بنا در سال ۱۰۲۹ هجری قمری به دستور علیمردان‌خان، پسر گنجعلی‌خان، ساخته شد و یکی از معتبرترین آب‌انبارهای شهر در زمان خود بود.
سردر آب‌انبار با مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری تزئین شده و دارای دهلیزی طولانی با راه‌پله‌ای به مخزن آب است. این آب‌انبار برای ذخیره آب شهر طراحی شده بود و نقش مهمی در تأمین آب عمومی ایفا می‌کرد.
نقشه مجموعه گنجعلی‌خان
نقشه مجموعه گنجعلی‌خان به‌گونه‌ای طراحی شده که میدان مرکزی به‌عنوان هسته اصلی، سایر بناها را به‌صورت هماهنگ به هم متصل می‌کند. میدان مستطیل‌شکل در مرکز قرار دارد و بازارها در سه ضلع شمالی، جنوبی و غربی آن امتداد یافته‌اند. در ضلع شرقی، کاروانسرا و مسجد قرار دارند. حمام در میانه بازار جنوبی، ضرابخانه در ضلع شمالی و آب‌انبار در ضلع غربی میدان واقع شده‌اند. چهارسوق گنجعلی‌خان در تقاطع راسته‌های بازار، پیونددهنده بخش‌های مختلف است.
این چیدمان نشان‌دهنده اصول شهرسازی ایرانی است که عملکردهای مذهبی، تجاری، آموزشی و عمومی را در یک مجموعه منسجم گرد هم آورده است. نقشه مجموعه با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی مردم طراحی شده و هر بخش به‌گونه‌ای قرار گرفته که دسترسی و کارایی را به حداکثر برساند.
