بازار تبریز ؛ قلب تپنده تاریخ و تجارت ایران

بازار تبریز در یک نگاه

بازار تبریز با مساحتی بالغ بر یک کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده آجری جهان به‌شمار می‌رود. این مجموعه عظیم شامل بیش از ۵۵۰۰ حجره، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه، ۳۵ سرا، ۱۱ دالان، و تعداد زیادی مسجد، مدرسه، حمام، کاروانسرا و موزه است. بازار تبریز نه‌تنها به دلیل وسعت و معماری بی‌نظیرش، بلکه به خاطر نقش تاریخی و اجتماعی‌اش در زندگی مردم تبریز و ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این بازار همچنان یکی از فعال‌ترین مراکز تجاری شهر است و انواع کالاها از فرش دستباف و صنایع‌دستی گرفته تا ادویه‌جات، چرم و طلا در آن به فروش می‌رسد.

تاریخچه بازار تبریز

سابقه تاریخی بازار تبریز به سده چهارم هجری قمری بازمی‌گردد، اما بخش‌های اصلی بازار کنونی در اواخر دوره زندیه و عصر قاجار بازسازی و توسعه یافته‌اند. این بازار در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و به همین دلیل، از گذشته‌های دور محل دادوستد کاروان‌هایی از آسیا، آفریقا و اروپا بوده است. جهانگردان معروفی مانند مارکوپولو، ابن‌بطوطه، ژان شاردن و یاقوت حموی در سفرنامه‌های خود از شکوه و رونق این بازار سخن گفته‌اند.

بازار تبریز در طول تاریخ بارها در معرض بلایای طبیعی، به‌ویژه زلزله‌های ویرانگر، قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین این حوادث، زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری بود که بخش‌های زیادی از بازار را تخریب کرد. پس از این واقعه، نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت تبریز، بازار را بازسازی کرد. در دوره قاجار نیز با توسعه تیمچه‌ها و سراها، بازار به اوج رونق خود رسید. در سال ۱۳۵۴، این مجموعه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۱۳۸۹ به دلیل ارزش تاریخی و معماری‌اش در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.

بازار تبریز در تاریخ معاصر نیز شاهد حوادثی مانند آتش‌سوزی سال ۱۳۹۸ در سرای ایکی‌قاپیلار بوده که خسارات قابل‌توجهی به همراه داشت. با این حال، پروژه‌های مرمت، مانند طرح نوسازی سال ۱۳۹۲ که جایزه معماری آقاخان را دریافت کرد، به حفظ و احیای این بنای تاریخی کمک کرده است.

معماری بازار تبریز

معماری بازار تبریز نمونه‌ای برجسته از هنر و مهندسی ایرانی است که با استفاده از آجر، طاق‌ها و گنبدهای بلند، فضایی منحصربه‌فرد خلق کرده است. این بازار به‌صورت مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته طراحی شده و شامل راسته‌ها، دالان‌ها، تیمچه‌ها و سراها است که هر یک کارکرد خاص خود را دارند. عرض راسته‌های اصلی بین ۴ تا ۵ متر و ارتفاع سقف‌ها حدود ۵ تا ۶ متر است که نسبت به بازارهای مناطق گرمسیری ایران کوتاه‌تر بوده و به حفظ گرما در زمستان‌های سرد تبریز کمک می‌کند.

یکی از ویژگی‌های هوشمندانه معماری بازار، وجود دریچه‌هایی در مرکز طاق‌ها و گنبدها است که امکان تهویه هوای گرم و تأمین نور طبیعی را فراهم می‌کنند. دیوارهای ضخیم آجری نیز به عایق‌بندی حرارتی کمک کرده و فضای داخلی را در فصول مختلف سال متعادل نگه می‌دارند. تیمچه‌ها و سراها اغلب در سه طبقه طراحی شده‌اند: طبقه زیرین برای انبار، طبقه دوم برای تجارت و طبقه سوم برای استراحت. بزرگ‌ترین گنبد بازار متعلق به تیمچه امیر و زیباترین بخش آن، تیمچه مظفریه است که به دلیل طاق‌بندی و تزئیناتش شهرت دارد.

بخش‌های مختلف بازار تبریز

بازار تبریز از بخش‌های متنوعی تشکیل شده که هر یک نقش خاصی در عملکرد این مجموعه دارند:

• راسته‌ها: معابر اصلی بازار که به اصناف خاصی مانند کفاشان، کلاهدوزان یا زرگران اختصاص دارند.

• تیمچه‌ها: فضاهای مسقف و پهن که معمولاً به تجارت کالاهای خاص مانند فرش (تیمچه مظفریه) یا لباس (تیمچه شیخ کاظم) اختصاص دارند.

• سراها: حیاط‌های بزرگ‌تر که برای تجارت عمده و انبار کالا استفاده می‌شوند، مانند سرای حاج ابوالقاسم.

• دالان‌ها: گذرگاه‌های فرعی که راسته‌ها را به هم متصل می‌کنند.

• مساجد، مدارس و حمام‌ها: مانند مسجد جامع، مدرسه صادقیه و حمام خان که به فعالیت‌های مذهبی، آموزشی و بهداشتی اختصاص دارند.

• موزه‌ها: موزه‌هایی مانند موزه قرآن و کتابت و موزه بازار و مشاغل سنتی که تاریخ و فرهنگ بازار را به نمایش می‌گذارند.

این تنوع در بخش‌ها، بازار تبریز را به یک شهر کوچک در دل شهر تبدیل کرده که فراتر از تجارت، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی نیز دارد.

دیدنی‌های معروف بازار تبریز

بازار تبریز پر از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی است که برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• تیمچه مظفریه: زیباترین بخش بازار که در سال ۱۳۰۵ هجری قمری ساخته شد و مرکز اصلی تجارت فرش‌های دستباف تبریز است.

• تیمچه امیر: با گنبد عظیم و معماری هشت‌ضلعی، یکی از باشکوه‌ترین بخش‌های بازار محسوب می‌شود.

• مسجد جامع تبریز: مسجدی با قدمت سلجوقی که پس از زلزله ۱۱۹۳ هجری قمری بازسازی شد و در انتهای بازار قرار دارد.

• موزه قرآن و کتابت: واقع در نزدیکی یخچال صادقیه، مجموعه‌ای ارزشمند از نسخ خطی و آثار خوشنویسی را به نمایش می‌گذارد.

• رستوران حاج علی: رستورانی سنتی در بازار کلاهدوزان که به خاطر کباب‌های لذیذ و فضای قدیمی‌اش شهرت دارد.

• حمام خان: حمامی قاجاری با طاق‌های آجری و ستون‌های سنگی که امروزه به‌عنوان جاذبه گردشگری بازدید می‌شود.

مسیر دسترسی به بازار تبریز

بازار تبریز در مرکز شهر قرار دارد و دسترسی به آن از طریق وسایل حمل‌ونقل عمومی و شخصی آسان است. بهترین راه‌ها برای رسیدن به بازار عبارتند از:

• مترو: ایستگاه‌های میدان ساعت و شهید محققی نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو به بازار هستند. پس از پیاده شدن، می‌توانید با چند دقیقه پیاده‌روی به ورودی‌های بازار برسید.

• اتوبوس: ایستگاه اتوبوس بازار تبریز در خیابان بازار، دسترسی به درب جنوبی بازار را فراهم می‌کند.

• خودرو شخصی: خیابان‌های راسته‌کوچه، دارایی و جمهوری از ورودی‌های اصلی بازار هستند. چندین پارکینگ عمومی و خصوصی در نزدیکی بازار برای پارک خودرو وجود دارد.با توجه به ترافیک سنگین اطراف بازار، استفاده از حمل‌ونقل عمومی یا پیاده‌روی توصیه می‌شود.

بهترین زمان بازدید از بازار تبریز

بهترین زمان برای بازدید از بازار تبریز، فصل بهار و پاییز است که هوای تبریز معتدل و دلپذیر است. در تابستان‌ها، به دلیل گرما، و در زمستان‌ها، به دلیل سرما، ممکن است گشت‌وگذار در بازار کمی چالش‌برانگیز باشد. از نظر ساعات بازدید، صبح‌ها (ساعت ۱۰ تا ۱۱) خلوت‌تر و مناسب برای عکاسی و گشت‌وگذار آرام است، در حالی که بعدازظهرها (ساعت ۱۵ تا ۱۷) شلوغ‌تر و پرجنب‌وجوش‌تر است.

امکانات رفاهی بازار تبریز

بازار تبریز امکانات رفاهی متعددی برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است:

• پارکینگ: چندین پارکینگ عمومی و خصوصی در نزدیکی بازار برای پارک خودرو موجود است.

• رستوران‌ها و غذاخوری‌ها: رستوران‌های سنتی مانند حاج علی، بالیق و قائم کباب غذاهای محلی مانند کباب و کوفته تبریزی سرو می‌کنند.

• سرویس بهداشتی: در بخش‌های مختلف بازار سرویس‌های بهداشتی عمومی وجود دارد.

• مساجد و استراحتگاه‌ها: مساجد و تیمچه‌ها فضاهایی برای استراحت و عبادت فراهم می‌کنند.

مراسم عزاداری معروف بازار تبریز

بازار تبریز به دلیل برگزاری مراسم عزاداری محرم و صفر، به‌ویژه از هشتم تا دوازدهم محرم، شهرت دارد. در این ایام، بازار سیاه‌پوش شده و کسبه حجره‌های خود را تعطیل می‌کنند تا در مراسم عزاداری شرکت کنند. این مراسم که به‌صورت سنتی و با سینه‌زنی و زنجیرزنی در تیمچه مظفریه برگزار می‌شود، در فهرست آثار آیین‌های ملی ایران ثبت شده است. عزاداری‌ها کاملاً مردانه است و حال‌وهوای سنتی و خالص خود را حفظ کرده است. برخی کسبه با پخش نذری‌هایی مانند چای، خرما و کلوچه از عزاداران پذیرایی می‌کنند.

ساعت کار بازار تبریز

بازار تبریز در روزهای عادی هفته از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ عصر باز است. در فصول گرم سال، ممکن است برخی حجره‌ها تا ساعت ۱۹ فعال باشند. در روزهای تعطیل رسمی و ایام عزاداری محرم، بخش عمده بازار تعطیل است و تنها برخی مغازه‌های مشرف به خیابان فعالیت می‌کنند.

جاهای دیدنی نزدیک به بازار تبریز

بازار تبریز در قلب بافت تاریخی شهر قرار دارد و جاذبه‌های متعددی در نزدیکی آن قابل بازدید هستند:

• خانه مشروطه: موزه‌ای قاجاری در ۲.۱ کیلومتری بازار که تاریخ جنبش مشروطه را روایت می‌کند.

• مقبره‌الشعرا: آرامگاه بیش از ۴۰۰ شاعر، از جمله استاد شهریار، در ۳ کیلومتری بازار.

• مسجد کبود: معروف به فیروزه جهان اسلام، بنایی از دوره قراقویونلو در فاصله‌ای نزدیک به بازار.

• موزه آذربایجان: دومین موزه باستان‌شناسی ایران با مجموعه‌ای از سکه‌ها و آثار تاریخی، در نزدیکی بازار.

• ارگ علیشاه: بنایی تاریخی از دوره ایلخانی در ۳.۵ کیلومتری بازار.

بازار تبریز با تاریخ غنی، معماری خیره‌کننده و نقش محوری در زندگی فرهنگی و اقتصادی شهر، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران است. بازدید از این بازار، فرصتی برای لمس تاریخ، فرهنگ و زندگی روزمره مردم تبریز فراهم می‌کند.