آرامگاه نادر شاه افشار | یادمانی باشکوه از تاریخ و هنر
آرامگاه نادر شاه افشار، یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی شهر مشهد، نه‌تنها یادمانی از یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان تاریخ ایران است، بلکه به‌عنوان یک اثر معماری برجسته و موزه‌ای غنی از آثار تاریخی، جایگاه ویژه‌ای در میان دیدنی های مشهد دارد. این آرامگاه که در مجموعه باغ موزه نادری قرار گرفته، با طراحی منحصربه‌فرد و نمادهای تاریخی‌اش، روایتگر بخشی از تاریخ پرافتخار ایران در دوره افشاریه است. در این مقاله، به بررسی مکان، تاریخچه، معماری، موزه نادری و اطلاعات بازدید از این مجموعه تاریخی می‌پردازیم.
آرامگاه نادر شاه افشار کجاست؟
آرامگاه نادر شاه افشار در شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی، واقع شده است. این بنا در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (که در گذشته به نام چهارراه نادری شناخته می‌شد) در خیابان شیرازی قرار دارد. موقعیت این آرامگاه به‌گونه‌ای است که فاصله کمی تا حرم مطهر امام رضا (ع)، مهم‌ترین مرکز زیارتی ایران، دارد. فاصله تقریبی ۹۹۰ متری تا حرم، امکان دسترسی آسان را برای زائران و گردشگران فراهم کرده است؛ به‌طوری‌که با حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی از حرم می‌توان به این مجموعه رسید.
محل قرارگیری آرامگاه در باغی سرسبز به مساحت حدود ۱۴,۴۰۰ مترمربع، که به باغ موزه نادری شهرت دارد، به جذابیت آن افزوده است. این باغ با جویبارها، آب‌نماها و فضای سبز دل‌انگیز، فضایی آرام و دلپذیر برای بازدیدکنندگان ایجاد کرده است. دسترسی به آرامگاه از طریق وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس، تاکسی و مترو (ایستگاه شهدا) بسیار آسان است و گردشگران می‌توانند به‌راحتی این مکان را در برنامه بازدید خود از مشهد قرار دهند. علاوه بر این، نزدیکی آرامگاه به دیگر جاذبه‌های تاریخی مانند موزه مردم‌شناسی مشهد و خانه تاریخی داروغه، آن را به مقصدی ایده‌آل برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ تبدیل کرده است.
تاریخچه آرامگاه نادر شاه افشار
نادر شاه افشار (۱۱۰۰–۱۱۶۰ هجری قمری)، بنیان‌گذار سلسله افشاریه، یکی از برجسته‌ترین پادشاهان ایران پس از اسلام بود که به دلیل فتوحات گسترده‌اش، از جمله پیروزی در جنگ کرنال و فتح هندوستان، لقب‌هایی چون «ناپلئون ایران» و «آخرین جهان‌گشای شرق» را در اروپا به خود اختصاص داد. او که مشهد را به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب کرده بود، در زمان حیات خود دستور ساخت آرامگاهی کوچک از خشت و گل را در سال ۱۱۴۵ هجری قمری در نزدیکی چهارباغ شاهی و روبه‌روی حرم امام رضا (ع) صادر کرد.
با این حال، پس از قتل نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هجری قمری به دست سردارانش در چادرش، آرامگاه او دستخوش فراز و نشیب‌های بسیاری شد. پس از فروپاشی سلسله افشاریه، آرامگاه اولیه تخریب شد و تا مدت‌ها اثری از آن باقی نماند. در اواخر دوره قاجار، در سال ۱۲۹۶ خورشیدی، قوام‌السلطنه، والی خراسان، آرامگاهی جدید در همان محل ساخت و استخوان‌های نادر را که به تهران منتقل شده بود، به مشهد بازگرداند. این بنا نیز تا سال ۱۳۳۵ پابرجا بود، اما با تصمیم انجمن آثار ملی ایران برای ساخت آرامگاهی درخور شأن نادر شاه، پروژه‌ای جدید آغاز شد.
ساخت آرامگاه کنونی از سال ۱۳۳۶ تحت نظارت مهندس هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، شروع شد و در سال ۱۳۴۲ با حضور محمدرضا پهلوی افتتاح گردید. این بنا که به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران در سال ۱۳۵۴ به ثبت رسیده، امروزه تحت مدیریت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اداره می‌شود. در سال ۱۳۸۶ نیز بازسازی‌هایی در فضای داخلی و خارجی باغ موزه نادری انجام شد تا این مجموعه به شکلی مدرن‌تر و مناسب‌تر برای بازدیدکنندگان آماده شود.
معماری آرامگاه نادر شاه افشار
معماری آرامگاه نادر شاه افشار، شاهکاری از هوشنگ سیحون، به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری نوین ایران شناخته می‌شود. سیحون با استفاده از نمادهای تاریخی و فرهنگی و ترکیب اشکال هندسی، بنایی خلق کرد که نه‌تنها یادبود نادر شاه است، بلکه روایتگر زندگی پرماجرای او نیز محسوب می‌شود. آرامگاه بر روی سکویی دوازده پله‌ای با ارتفاع دو متر از سطح زمین قرار گرفته و شامل بخش مرکزی (محل دفن نادر)، دو تالار موزه و ایوان‌هایی است که به‌صورت یکپارچه طراحی شده‌اند.
یکی از ویژگی‌های بارز معماری این بنا، طراحی خیمه‌مانند آن است که به زندگی عشایری نادر و قتل او در چادر اشاره دارد. دیوارهای داخلی آرامگاه از سنگ‌های مرمر اُخرایی‌رنگ مراغه ساخته شده‌اند تا صحنه قتل نادر را تداعی کنند. ستون‌های تالار اصلی، الهام‌گرفته از کلاه سربازان قزلباش، با سنگ‌های گرانیت سخت کوه‌سنگی مشهد ساخته شده‌اند و نمادی از صلابت و قدرت نادر هستند. سنگ قبر نادر نیز به شکل الماس طراحی شده که یادآور الماس کوه نور، یکی از غنایم معروف فتح هندوستان، است.
یکی از برجسته‌ترین عناصر آرامگاه، مجسمه برنزی نادر شاه سوار بر اسب است که توسط ابوالحسن صدیقی، شاگرد کمال‌الملک، در رم ایتالیا ساخته و در سال ۱۳۴۲ به مشهد منتقل شد. این مجسمه با وزن ۹ تن و ارتفاع ۶.۵ متر، همراه با سه سرباز پیاده، بر سکویی مرتفع قرار دارد و نمادی از اقتدار و رهبری نادر است. نصب این مجسمه توسط سه نصاب ایتالیایی با استفاده از جرثقیل‌های غول‌پیکر، یکی از شاهکارهای مهندسی آن زمان بود، به‌ویژه با توجه به تعادل آن که تنها بر دو پای عقبی اسب حفظ می‌شود.
ساختمان آرامگاه از ترکیب اشکال مربع و مثلث طراحی شده و دیوارهای قرمز‌رنگ آن، نمادی از جنگ و خونریزی‌های دوران نادر هستند. زوایا و برجستگی‌های سنگ‌ها نیز به نبردهای متعدد او اشاره دارند. باغ اطراف آرامگاه نیز بر اساس اصول باغ‌سازی ایرانی با جویبارها و آب‌نماها طراحی شده و فضایی آرام و دلپذیر را به وجود آورده است.
موزه نادری
موزه نادری، که در دو تالار در مجموعه آرامگاه قرار دارد، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این بنا برای علاقه‌مندان به تاریخ است. این موزه به نمایش آثار تاریخی دوره افشاریه و دیگر دوره‌های ایران اختصاص دارد و مجموعه‌ای ارزشمند از اشیای تاریخی را در خود جای داده است.
تالار شماره ۱: این تالار به آثار مربوط به دوره افشاریه اختصاص دارد و شامل انواع سلاح‌های سرد و گرم، مانند شمشیرها، تپانچه‌ها و عراده‌های توپ جنگی است. دو شمشیر متعلق به نادر از برجسته‌ترین آثار این تالار هستند؛ یکی با حکاکی «السلطان نادر» و دیگری با بیتی طلاکوب‌شده که در مراسم تاج‌گذاری نادر در دشت مغان به او اهدا شد. همچنین وسایل سوارکاری مانند زین و برگ اسب، نسخه‌های خطی نفیس از جمله «جهان‌گشای نادری»، و تابلوهایی از صحنه‌های نبرد نادر، مانند جنگ کرنال، اثر استاد سیدحسین میر مصور، در این تالار به نمایش درآمده‌اند.
تالار شماره ۲: این تالار در سال ۱۳۷۳ به مجموعه اضافه شد و به نمایش اشیای مردم‌شناسی و تاریخی از دوره صفویه تا معاصر اختصاص دارد. انواع سکه، ظروف، و اشیای باستانی در این تالار نگهداری می‌شوند. همچنین اطلاعاتی درباره زندگی نادر شاه و کلنل محمدتقی خان پسیان، اولین خلبان ایرانی که آرامگاهش نیز در باغ نادری قرار دارد، در این بخش ارائه شده است.
ورودی موزه با عراده‌های توپ جنگی تزیین شده که برخی از آن‌ها غنایم جنگی از پرتغالی‌ها در دوره نادر هستند. یکی از تفریحات جذاب موزه، امکان عکاسی با لباس‌های تاریخی افشاریه است که برای بازدیدکنندگان فراهم شده و تجربه‌ای خاطره‌انگیز از سفر به دوران نادر را به ارمغان می‌آورد.
ساعات بازدید و بلیط آرامگاه نادر شاه افشار
آرامگاه نادر شاه افشار و باغ موزه نادری در تمام روزهای هفته، به جز ایام شهادت معصومین (ع)، تاسوعا و عاشورا، برای بازدید عموم باز است. ساعات بازدید بسته به فصل متفاوت است:
- نیمه اول سال (بهار و تابستان): از ساعت ۷:۳۰ صبح تا ۲۰:۰۰.
- نیمه دوم سال (پاییز و زمستان): از ساعت ۷:۳۰ صبح تا ۱۷:۰۰.
هزینه بلیط ورودی برای بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی متفاوت است. بر اساس اطلاعات موجود تا سال ۱۴۰۱، قیمت بلیط برای گردشگران ایرانی حدود ۵,۰۰۰ تومان و برای گردشگران خارجی حدود ۵۰,۰۰۰ تومان بوده است. با این حال، این قیمت‌ها ممکن است در طول زمان تغییر کند، بنابراین توصیه می‌شود پیش از بازدید با شماره تماس باغ موزه نادری (۰۵۱۳۲۲۲۴۸۸۸) برای اطلاعات به‌روز تماس بگیرید. کودکان زیر ۶ سال، دارندگان کارت منزلت و تورلیدرها از پرداخت هزینه بلیط معاف هستند. همچنین، در روز ۲۸ اردیبهشت، روز جهانی موزه، بازدید از این مجموعه رایگان است.
